Wychowanie w rodzinie, w której jedno z rodziców nadużywa alkoholu, odciska swoje piętno na postawach przyjmowanych przez dziecko. To zmuszone jest do radzenia sobie z niepewnością, brakiem stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa. W takich dysfunkcyjnych rodzinach często obowiązują zupełnie odmienne zasady funkcjonowania, które utrudniają dziecku normalne życie poza środowiskiem rodzinnym. Pierwszym i ciągle powracającym tematem w takich rodzinach jest alkohol, wokół którego kręci się całe życie rodzinne. Niestety dziecko nie pozostaje na uboczu tego tematu. Jest wciągnięte w problem alkoholizmu i próbując odnaleźć się w takiej sytuacji. Chcąc sobie z nią poradzić, zaczyna się zmieniać, najczęściej przyjmując jedną z charakterystycznych ról.

Jakie to role?

Rodzaje ról przyjmowanych przez dzieci z rodzin alkoholowych:

Bohater

• to rola najczęściej przyjmowana przez najstarsze dziecko w domu. Charakteryzuje się dużym zaangażowaniem dziecka w kwestie związane z odnoszeniem sukcesów. Przez sukcesy dziecko chce zwrócić na siebie uwagę, wierząc, że to ponownie zjednoczy jego rodzinę, dając szansę na przywrócenie stanu względnej równowagi i normalności. Dzieci przyjmujące tego typu rolę bardzo często odnoszą sukcesy w sporcie lub nauce, chętnie uczestniczą w różnego rodzaju konkursach, olimpiadach czy zawodach sportowych. Są lubiane przez otoczenie, mają wielu przyjaciół, dobry kontakt z nauczycielami i kolegami ze szkoły. Odnoszone przez nie sukcesy przynajmniej na chwilę jednoczą rodzinę, odciągając uwagę od kwestii alkoholizmu. Zwykle jednak bardzo szybko wszystko wraca do normy, a sukces dziecka jest jedynie krótkim epizodem normalności w dysfunkcyjnym domu. Efekt chwilowego sukcesu stanowi zachętę do kontynuowania wysiłków, do przyjmowania heroicznej postawy bezwzględnie nastawionej na sukces. W dłuższej perspektywie czasu takie ciągłe dążenie do bycia najlepszym odbija się na zdrowiu. Dziecko jest ciągle zestresowane i przemęczone, ale nigdy nie daje za wygraną i nigdy nie okazuje słabości, nie daje po sobie poznać, że coś mu dolega, chce być twarde i jest twarde. Niestety przez to traci całą radość, jaką przynosi sukces, bo ma świadomość, że jego efekt będzie tylko chwilowy i tak naprawę nie przyniesie trwałej zmiany. W dorosłym życiu dzieci, które wcielały się w rolę bohaterów, są często sfrustrowane, pozbawione radości życia, choć to jest pełne sukcesów zawodowych i osobistych. Takie osoby często podejmują pracę w zawodach medycznych.

Kozioł ofiarny

• ta rola najczęściej przyjmowana jest przez drugie dziecko. Takie dziecko stara się zostać bohaterem, ale nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom rodziców i konkurencji ze strony siostry lub brata. Poszukując własnej drogi radzenia sobie z napięciem w domu, ucieka z niego, szukając wsparcia w gronie rówieśników. Takie dziecko chcąc uciec od domowych problemów i niepowodzeń w roli bohatera, często sięga po środki psychoaktywne, a także po alkohol. To w dodatkowy sposób potęguje jego problemy w szkole. Dziecko zaczyna wagarować, nierzadko popada w konflikt z prawem. W domu rodzinnym uwaga skupiona jest wciąż na problemach alkoholowych i sukcesach drugiego, zwykle starszego dziecka, odgrywającego rolę bohatera. Kozioł ofiarny chcąc przyciągnąć uwagę bliskich, szkodzi samemu sobie. To w jeszcze większym stopniu obniża poczucie jego własnej wartości. Takie dziecko nie radzi sobie z obowiązkami, łatwo się zniechęca i poddaje, nie wierzy w swoje możliwości i umiejętności, czuje się zepchnięte na boczny tor. W życiu dorosłym dzieci przyjmujące rolę kozłów ofiarnych w szczególny sposób narażone są na uzależnienie od środków psychoaktywnych i ryzykowne zachowania, które mogą mieć negatywny wpływ na ich dalsze życie. Takie osoby przejawiają również zachowania autodestrukcyjne, co wiąże się z ryzykiem popełniani przez nie samobójstwa.

Zagubione dziecko

• to rola najczęściej przyjmowana przez trzecie dziecko (przy założeniu, że mamy do czynienia z rodziną wielodzietną). Takie dziecko wybiera własną drogę, izoluje się od rodziny, zamyka się we własnym świecie fantazji, nie chce zwracać na siebie uwagi rodziców i jej nie potrzebuje. Dzięki izolacji dziecko staje się samowystarczalne, nie jest zależne od rodziny, nie szuka w niej oparcia i poczucia bezpieczeństwa. W ten sposób radzi sobie z niepewnością, jaka jest nieodłącznym elementem funkcjonowania rodziny z problemem alkoholowym. Izolacja chroni dziecko przed negatywnymi aspektami życia w takim domu, ale z drugiej strony sprawia, że ma ono problem z nawiązywaniem nowych znajomości, z budowaniem bliskich relacji z innymi ludźmi. Takie dziecko nie rozwija swoich zdolności komunikacyjnych i interpersonalnych. W zamian rozwija się intelektualnie, zdobywa wiele umiejętności, które mogą przydać mu się w dorosłym życiu zawodowym. Niestety w dorosłości ma problem z wykorzystaniem swoich wszystkich atutów, przeszkodą staje się bowiem brak zdolności do komunikowania swoich potrzeb i walki o lepszą pozycję zawodową czy społeczną. Dzieci przyjmujące tego typu postawę w dorosłym życiu czują się zwykle samotne, mają problem z budowaniem normalnych relacji, ich związki często się rozpadają lub w ogóle nie inicjują tworzenia trwałych związków. Brak relacji z drugim człowiekiem starają się kompensować różnego rodzaju przyjemnościami i luksusem, na który ze względu na posiadane przez nie kwalifikacje, zwykle je stać.

Maskotka

• to rola najczęściej przyjmowana przez najmłodsze dziecko. Takie dziecko jest rozpieszczane przez wszystkich członków rodziny, wszyscy starają się je również chronić, jednak nie są w stanie ukryć przed nim podstawowego problemu rodziny, jakim jest alkoholizm. Takie dziecko doświadcza uczucia dezorientacji, na którą reaguje często śmiechem. Starając się odwrócić uwagę od problemu, przyjmuje rolę błazna, wygłupia się i popisuje, chcąc w ten sposób rozluźnić napiętą, domową atmosferę i odwrócić uwagę członków rodziny od alkoholowego problemu. Takie dziecko często określane jest przez otoczenie jako niedojrzałe. Poza tym nadopiekuńczość ze strony bliskich może sprawić, że dziecko odstaje w wielu aspektach rozwoju od swoich rówieśników. Choć maskotka sprawia wrażenie wesołej i radosnej, wewnętrznie jest zdezorientowana i przestraszona. W dorosłym życiu na pojawiające się trudności reaguje unikiem i wprowadzaniem atmosfery chaosu. Takie osoby są często nadpobudliwe, mają trudność ze skupieniem uwagi, nie potrafią radzić sobie ze stresem i przeciwnościami losu. To dobija się na ocenach w szkole, a później na normalnym funkcjonowaniu w pracy.

Jak wyjść z przyjętej roli?

Dziecko, które weszło w określoną rolę, bez uzyskania pomocy z zewnątrz zapewne będzie odgrywało ją przez całe swoje życie. Najskuteczniejszą metodą na wyprowadzenie dziecka z określonej, przyjętej przez nie roli jest pomoc rodzinie, czyli jasne określenie problemu, z jakim rodzina się zmaga. Zdiagnozowanie problemu alkoholowego, jaki istnieje w rodzinie i otwarta rozmowa na ten temat to pierwszy krok na wyprowadzenie dziecka z roli, jaką sobie przypisało i próba przywrócenia go do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie.